Verslagen / Werner Herzog in Tuschinski ( IDFA)
Werner Herzog: op zoek naar zijn Utopia
door Jaap Mees
Eindelijk kwam Werner Herzog (1942), bekend van o.a Fitzcarraldo, Grizzly Man en Land of Silence and Darkness, naar het IDFA, na 20 jaar proberen. Jaap Mees woonde zijn masterclass bij en deed er verslag van.
In een gesprek met de Canadese documentairemaker Peter Wintonick, in het bomvolle Tuschinski, ontzenuwt Herzog direct een hele reeks valse mythes. Het idee dat hij een avonturier zou zijn, weerlegt hij snel: “Dit idee is nu erg gedegenereerd en belachelijk, het behoort tot een andere eeuw, waarin mensen voor het eerst de Noorpool of de Zuidpool gingen bezoeken, of in de Middeleeuwen toen er nog duels werden uitgevochten.” Ook het vooroordeel dat hij een bezeten en gestoorde filmmaker zou zijn is niet juist. Zoals je denkt bij het zien van de film Fitzcarraldo, waarin een raderboot over de bergen moet worden gesleept en er een opera in de jungle op touw wordt gezet. Herzog: ”Je moet het filmkarakter en de filmmakers wel uit elkaar houden. Op de set ben ik vaak de enige die volkomen gezond is van geest!” Het idee dat Herzog een soort vage hippie is, klopt ook niet; hij heeft vaak een helder en uiterst coherent idee voordat hij gaat filmen. Hij komt ook scherp en helder over.
Werner Herzog vertelt over de bom die in zijn jeugd tijdens de oorlog op zijn huis viel in Munchen. Zijn moeder vond hem tot haar grote opluchting ongedeerd in zijn wieg met overal brokstukken en glas om zich heen. Ook herinnert hij zich hoe zijn moeder tegen hem zei: "Kijk Rosenheim staat in brand." Deze ingrijpende ervaringen zullen ongetwijfeld invloed hebben gehad op de jonge Herzog en wellicht komt zijn voorkeur voor het extreme in zijn films hier vandaan. Herzog woont nu in Los Angeles wat hem goed bevalt: "onder de glitter en glamour bevindt zich een grote culturele diversiteit."
Over de rol van de camera: het belangrijkste is dat het ritme in de film bereikt wordt tijdens het draaien, niet pas in de montage, dan is het te laat. Voor zijn nieuwste film Encounters at the End Of the World deed hij gedeeltelijk zelf het camerawerk. "De camera moet een vloeiend en natuurlijk deel zijn van het filmproces. Het is essentieel dat de cameraman goed luistert naar wat er om hem heen gebeurt, vaak ontbreekt dit bij het filmmaken."
Encounters at the End of The World gaat over Herzog’s tocht naar de Zuidpool, waar hij allerlei wetenschappers spreekt die daar gestationeerd zijn. Het zijn allemaal ‘professionele dromers’, volgens een heftruck rijder met een filosofiediploma. Het mooiste in de film zijn adembenemende beelden van de wereld onder het ijs, grote roze kwallen zwemmen voorbij, temidden van allerlei kleurrijke organismen en ‘creepy crawlers’. Vooral het spel met licht en schaduw is magnifiek, waarbij het in het ijs gehouwen gat waardoor de duiker in de zee afzakt, van onder het ijs gezien lijkt op een soort ijszon.
Werner Herzog, zo wordt duidelijk, is op zoek naar zijn Utopia, naar de diepere en mysterieuze lagen onder de werkelijkheid. Het is een waarheid die erg moeilijk te definiëren is. In de IDFA dagkrant zegt hij: “Ik geloof dat er waarheid schuilt in poezie, film en muziek. Het is iets wat je onmiddelijk voelt als je een gedicht leest. Je weet dat er een diepere waarheid in schuilgaat. Deze waarheidservaring komt van een verlichting die het gedicht je geeft. Een vervoering naar iets wat buiten je ligt, voorbij je gaat. Je bereikt het alleen door uit jezelf te stappen.” Hij maakt geen verschil tussen documentaire en fictie. 'In de eerste plaats ben ik een verhalenverteller, soms stileer ik of voer zelfs dingen op.' Bijvoorbeeld in de film Little Dieter Needs To Fly. In het huis van Dieter Dengler zag Herzog allemaal schilderijen met open deuren, die de vrijheid uitbeelden. Daarom vroeg Herzog, toen Dieter voor de film in de auto zat, de portier enkele keren achter elkaar te openen en te sluiten. Volgens Herzog is dit dus een geïntensiveerde waarheid over Dengler.
In het volgende citaat vat Herzog zijn verlangen goed samen: “Misschien ben ik op zoek naar bepaalde Utopische dingen, ruimte voor menselijke eer en respect. Nog onschuldige landschappen, planeten die nog niet bestaan, gedroomde landschappen. Heel weinig mensen zoeken vandaag naar dit soort beelden.”