Verslagen / Spiritualiteit en Film

door Jaap Mees

Spiritualiteit en Film
HET ONZICHTBARE ZICHTBAAR MAKEN 

Laatst vroeg iemand mij wat is spiritualiteit eigenlijk? Ik kon daar niet direct antwoord op geven, maar in feite is het het niet materieele, kunst tracht onder meer het onzichtbare zichtbaar te maken. Spiritualiteit is geloven in iets wat groter is dan jezelf.

Grote filmmakers die op zoek zijn naar het innerlijke leven van hun personages, zijn Robert Bresson, Ingmar Bergman, Krzystof Kieslowski en Andrei Tarkovski. Van deze laatste regisseur las ik onlangs een treffend citaat uit zijn boek De Verzegelde Tijd: "Kunst wordt geboren en ontwikkelt haar kracht naar spiritualiteit.naar het ideaal, dat de mensen naar de kunst voert. De weg die de moderne kunst echter is ingeslagen, is een doodlopende weg. Ze heeft het zoeken naar de zin van het leven afgezworen en hiervoor louter zelfbevestiging in de plaats gesteld.(.... )" 

MARIJN FRANK
Veel moderne films, om mij daar maar even tot te beperken, zijn inderdaad te veel gericht op het ego en op commercieel succes. Daartegenover staan een aantal films, die ik nu kort wil bespreken. Tijdens IDFA zag ik de gevoelige documentarie Papa is Weg en Ik Wilde Nog Wat Vragen, de afstudeerfilm van Marijn Frank waarin zij probeert haar gesloten, zwijgzame vader te leren kennen in de laatste dagen van zjin leven. Haar vader komt geen moment in beeld. Marijn Frank bezoekt haar familie met wie zij niet of nauwelijks eerder contact heeft gehad. Zij doet dit op een heel open en ontwapenende wijze, zodat zelfs de meest stugge familieleden een glimps van hun innerlijk laten zien. Deze film gaat niet over God of religie, maar wordt door zijn integriteit en zuiverheid toch een spirituele ervaring.

ALEXANDER SOKOEROV
Het deed me enigszins denken aan de film Moeder en Zoon van de Rus Alexander Sokoerov. Hierin zorgt een zoon voor zijn moeder, die stervende is. Door de droomachtige fotografie, het bijzondere gebruik van muziek en het geluid van de wind in de bomen -voor Sokoerov is de natuur even belangkrijk als de mensen in zijn film- heeft de film een grote geladenheid en overweldigende sfeer.

INGMAR BERGMAN

Spiegel van Tarkovski

Ook de mysterieuze film Persona van Ingmar Bergman is een spirituele ervaring. Over twee vrouwen, een actrice die weigert te spreken en een verpleegster die haar verzorgt op een verlaten eiland. Langzamerhand wisselen de twee vrouwen van identiteit. De patient wordt verzorgster en de verzorgster patient. Beroemd is het shot waarin de twee gezichten van de actrices, Bibi Anderson en Liv Ullmann, een  worden.

KRZYSTOF KIESLOWSKI 

Een groot bewonderaar van Bergman is Krzystof Kieslowski, die vooral met zijn Dekalog, over wat de Bijbelse Tien Geboden betekent voor de hedendaagse mens, en zijn trilogie Bleu, Rouge et Blanc, de kleuren van vrijheid, gelijkheid en broederschap, een grote bijdrage leverde aan de spirituele film.

Bleu gaat over een jonge vrouw (Juliette Binoche), die haar man en kind verliest in een auto-ongeluk en een nieuw leven wil gaan beginnen in Parijs. Om helemaal vrij te worden, snijdt ze alle banden met haar verleden door. Een man brengt haar opnieuw in contact met haar diepste innerlijk. Kieslowski onderscheidt zich door zijn precisie, integriteit en psychologisch inzicht in de mens.

ROBERT BRESSON
De al eerder genoemde grootmeester Robert Bresson munt ook uit in precisie en een grote soberheid. Van hem is de typerende uitspraak: "Je creeert niet door toe te voegen, maar door weg te laten." In de montage sneed hij alle overbodige beelden weg, zodat hij de essentie overhield. Een van zijn mooiste films is Au Hasard Balthazar, over een ezel, die een hele ontwikkeling doormaakt. Hij wordt gedoopt, liefdevol behandeld door het meisje Marie, daarna uitgebuit en mishandeld om tensotte op een indrukwekkende manier te sterven, alleen te midden van een grote kudde scheapen in een weiland.

WERNER HERZOG
Onlangs zag ik de film Wheel of Time van de Duitse filmmaker Werner Herzog, die meestal het extreme opzoekt in zijn werk. Denk maar aan de raderboot die hij over de bergen heen sleept in Fitzcarraldo met Klaus Kinski, of de man die vermoord wordt door een beer in Grizly Man. Wheel of Time is meer een beschouwende film over de pelgrimstocht van duizenden monikken in Bodh Gaya, waar Boeda Verlichting vond onder een boom. Er wordt door een grote groep monikken een speciale Mandala gemaakt, een levenscirkel van gekleurd zand. Dit uiterst bewerkelijke kunstwerk wordt aan het einde van de film uitgestrooid in de rivier. 'Ashes to ashes, dust to dust.'

TARKOVSKI
Dit artikel begon met een citaat van de Rus Andrei Tarkovski. De laatste film in deze serie is Nostalgia van deze visionaire Russiche film regisseur. Bergman-cteur Erland Josephson speelt een excentrieke ziener, die in contact komt met een Russische professor, die in Toscane is om de Middeleeuwse architectuur te bestuderen. Tarkovski identificeert zich met hem, omdat hij in die tijd zelf in onvrijwillige ballingschap leefde in Italie. Ik herinner me vooral een staaltje van Tarkovskiaanse virtuositeit, waarin de professor op bezoek gaat bij de ziener. Hij komt terecht in een in de rotsen uitgehouwen ruimte, waar de regen door allerlei gaten en kieren naar binnen sijpelt en klanken maakt op her en der staande lege flessen. De regendruppels samen met prachtig binnen vallende lichtbanen zorgen voor beeldpoezie van de hoogst orde.

Kieslowkis zei ooit dat een van de belangrijkste redenen dat hij het filmmaken opgaf was, dat hij de filmkunst zo beperkt vond in zijn uitdrukkingsmiddelen: "Film is erg materialistisch, het enige wat je in beeld kunt brengen zijn dingen. Je kunt een ziel beschrijven, maar hem niet filmen. Daarom moet je een equivalent zien te vinden."

Letterlijk genomen heeft Kieslowski daarin gelijk, maar de ziel komt toch ook juist tot uitdrukking in het contact tussen mensen, in hechte vriendschap, innige liefde en in alomvattende creativiteit. Spiritualiteit is het licht dat zich soms openbaart in het donkerste duister.