Interviews / Jiska Rickels

JISKA RICKELS: het dagelijks leven in India is doordrongen van rituelen.

Door Jaap Mees

Jiska Rickels (1977) brak in 2003 door met haar met internationale prijzen overladen afstudeerfilm Untertage (Filmacademie, Amsterdam) over mijnwerkers in Duitsland. Die korte film werd drie jaar later uitgebouwd tot een lange documentaire, Four Elements, openingsfilm van het IDFA 2006. Tijdens het Internationale Filmfestival in Rotterdam ging begin dit jaar haar laatste film in premiere: Babaji, an Indian Love Story over een vitale Sjaman/ kruidendokter van 107 in India. Elke dag gaat hij even naast het graf van zijn geliefde vrouw liggen, in de hoop snel weer met haar verbonden te worden.

J.M. Wie is het meisje op de film affiche van Babaji, an Indian Love Story?

J.R.: “Dat is het meisje wat in de film Babaji’s vrouw symboliseert. Zij wordt in de film getoond in een paralel montage van een huwelijks ritueel. “

Gisteren las ik in het NRC een artikel over Marco van Basten en coachen. “ Coachen is een vak, wat je kunt leren. Maar coachen is vooral een kwestie van luisteren, kijken, voelen, communiceren en openstaan voor anderen.” Dat geldt ook voor een regisseur denk ik. “

Absoluut, bij het maken van een documentaire moet je bij uitstek goed kunnen luisteren en observeren en ook proberen door de dingen heen te kijken en te luisteren om de achterliggende verhalen op te vangen. Ik was nog nooit in India geweest, je wordt overrompeld door alle indrukken die je krijgt, door de kleuren, het lawaai, de klanken, muziek, rituelen. Voor een deel staat dit ver van je af, maar je probeert in te voelen om je impressies om te zetten tot een film, die eerlijk is en niet alleen gezien wordt als een exotisch iets. Babaji is een excentriek figuur, ook in India, en omdat op een goede manier om te zetten in een documentaire, vergt veel tijd en wederzijds vertrouw

Hoe lang heb je gepraat met Babaji voordat jullie gingen filmen? Niet alleen gepraat, maar ook gewoon veel tijd met hem doorgebracht bijvoorbeeld als hij planten liet zien, of als we wat aten en dronken. Er komen daar bijna nooit filmploegen, omdat het een hele arme streek is.

Ik had wel de indruk dat je hem goed leert kennen, maar dat hij niet het diepste van zijn binnenste laat zien.

Ja dat is in zekere zin wel zo, maar we hebben natuurlijk wel veel meer gedraaid, waarin hij veel vertelt, maar in de montage is besloten bepaalde zaken open te laten, die je als toeschouwer dan zelf moet invullen. Ik vind het ook altijd erg prettig bij andere films dat het niet allemaal zo helder is, dat je zelf ook bepaalde moeite moet doen om mee te gaan in het verhaal.

RESPECTVOL

Hoe wist je dat hij een oprechte kruidendokter was en geen charlatan?

Dat voelde en zie je aan hem, ook in enkele scenes in de film zie je hoe respectvol hij met zijn patiënten omgaat. Bijvoorbeeld in de scene met de vrouw en de kinderen. Hij vraagt ook geen geld voor zijn geneeskunst, hij heeft een grote kennis van geneeskrachtige planten.

Ik las in de Filmkrant dat je zei dat Babaji in drie werelden leeft; het materieële, het hiernamaals en het schemergebied waar hij geesten vangt en geneest. Hoe ging dat geesten vangen in zijn werk?

Dat is moeilijk om te vertellen, er zit geen scene in de film waarin je dat ziet,maar hij heeft er wel over gepraat met ons. Ook maakt hij het heel plastisch, volgens Babaji kun je geesten herkennen, doordat hun voeten verkeerd om staan. We hebben ook scenes met alleen voeten gefilmd. Het was moeilijk te visualiseren, het werd wat plat en daarom hebben we het weggelaten.

Dan is er de grote kraai waar Babaji tegen praat en die vaak terugkomt. Dit is volgens mij meer dan zomaar een vogel.

Ik vond het wel spannend omdat in het midden te laten, een kraai is het symbool van de dood. Ja, het zou ook de geest van zijn vrouw kunnen zijn, maar het is ook gewoon een vogel.

Dat vind ik sowieso mooi in jouw films, die gelaagdheid Je kunt het zien voor wat het is, maar er zitten ook vele lagen onder.

Iedere avond komen er heel veel kraaien in de boom vlakbij hem zitten. Er zit ook een shot in de film waarin je het silhouet van de boom ziet en de kraaien die op vliegen.

Babaji gelooft dat hij met zijn vrouw herenigd wordt in het hiernamaals, geloof jij ook in een leven na de dood?

Ja, maar een leven na de dood vind ik me heel moeilijk voor te stellen.Ik geloof wel dat een bepaalde energie daar blijft, dat het niet verdwijnt, doordat je lichaam niet meer werkt. De kracht van de geest en de ziel kan zo sterk zijn, dat die niet gebonden is aan een fysiek lichaam. Ik ben niet atheïstisch. Niet gedoopt of opgevoed op een religieuse manier, maar ik heb wel een sterke band met de natuur, planten en dieren en toch ook een geestelijke wereld.

Hebben je ervaringen in India je veranderd op spiritueel gebied?

Ik vond het fascinerend om te zien hoe hat dagelijkse leven daar zo doordrongen is van rituelen. Rituelen die met de geestelijke wereld te maken hebben, met Goden en muziek. Hier in het Westen zijn er alleen rituelen als je gaat trouwen of sterft. Daar hoort het bij het dagelijkse leven. Het geeft ook een enorme rijkdom en verbintenis tussen mensen.

Wat me het meest opviel?

Vooral dat contrast tussen die spiritualiteit en de aardsheid. En natuurlijk het enorme lawaai van al de toeterende auto’s, het geschreeuw van mensen. Ik ben toch al extra gevoelig voor geluid en klanken, wat me snel te veel wordt en me onrustig maakt, misschien ook door mijn achtergrond als klankperformer in muziektheater.

FOUR ELEMENT

Four Elements gaat over de vier elementen vuur, aarde,water en lucht. En vooral de strijd van de mens om die elementen te trotseren. Brandweermannen blussen grote bosbranden in Siberië, mijnwerkers in Duitsland werken diep in de aarde, koningskrab vissers trotseren een ruwe zee in Alaska en kosmonauten in Rusland bereiden zich voor op een zware ruimtevaart. De documentaire wordt in een ‘direct cinema’ stijl getoond, zonder interviews en verteller. De beelden zijn zowel krachtig als verfijnd, het sound design en de muziek versterken de beelden. De film is zowel pure beeldpoëzie, een onvergetelijk shot van sneeuwwitte meeuwen op een inktzwarte zee bijvoorbeeld, als ook een universele totaal ervaring. In Four Elements is het geluid ook zo belangrijk, doordat je bepaalde geluiden versterkt of juist wegfiltert.

Door het geluid op die manier te gebruiken, focus je niet alleen de blik van de kijker maar ook wordt het aandachtspunt hierdoor geconcentreerd. Op de boot bijvoorbeeld waar een enorme herrie is van de dieselmoter en de zware golven die beuken, hoor je soms alleen het geluid van de schurende trossen met touw, of de dansende pollepel in de pan. Bij de lancering van de raket, kwamen er allemaal luidruchtige persfotografen op af. Hun geluid is vervangen door iets anders en je ziet alleen nog het weerkaatsen van de flitslampen op de raket. Soms moet je ook in het dagelijks leven een cocon voor je zelf maken, omdat je anders gek zou worden van de herrie.

Is Four Elements gemaakt vanuit een bepaalde ideologie? Ik weet dat bijvoorbeeld in de antroposofie de elementen een belangrijke rol spelen.

Het is lastig te zeggen hoe iets verbonden is aan iets anders, maar het is vooral mijn eigen zoektocht naar de kern van de dingen, waar ze vandaan komen. En ook de hoop dat er meer is. Dat zoeken naar oorsprong van de wereld of van de mensen wordt altijd geprobeerd door kunstenaars, wetenschappers en geestelijken. Een streven om het leven, wat zo vol en fascinerend is, proberen te bevatten. Bij de overweldigende aanwezigheid van de elementen, waarin je je zo nietig voelt, krijg je trouwens bijna vanzelf een religieus gevoel.

Je zou Babaji kunnen zien als een vervolg op Four Eelements. In 4 Elements gaat het over het overwinnen van de mens van zijn doodsangst in zijn strijd met de elementen en eindigt met de haast mythische raket die gelanceerd wordt, als een soort opstijgen naar een andere wereld. En in India gaat het verder met de dood, het hiernamaals en de liefde van Babaji.

Dat is wel grappig. Ik ben het me niet bewust, maar laatst bij een Q en A zei iemand uit het publiek dat ook in Babaji de vier elementen voorkomen. De aarde, het begraven worden, het kijken naar de hemel, de crematie met het vuur en de aarde, de man die zijn rituelen doet aan de rivier.

In zekere zin ben jij ook een soort Sjaman ( Sjawoman), die mensen ‘geneest’ met je films. Een soort loutering.

Daarom wilde ik in 4 Elements ook geen interviews hebben, omdat die werking daarmee wordt doodgepraat. Het wordt dan rationeel benoemd en verliest zijn magie. Door het in beeld en geluid om te zetten wordt de toeschouwer in dezelfde positie geplaatst. Hij ondergaat de elementen. Sommige mensen die de film hadden gezien, zeiden dat ze zweethanden kregen of helemaal claustofobisch werden. Dan is het goed.

Waar gaat je volgende film over?

Een film over klank en muziek en hoe alles in ons leven doordrongen is van klanken. Dat we daar vaak niet zo bewust van zijn, maar dat het wel degelijk aanwezig is en op ons doorwerkt. Dat de mensen die klanken opvangen uit zijn omgeving en omzetten in muziek.

Jaap Mees