Actueel / Tarkovsky in Eye: in de ban van de meester

* Andrei Tarkovsky.

Na een bijzondere tentoonstelling over William Kentridge zijn de zalen van filmmuseum Eye in Amsterdam nu tot 6 december gevuld met filmfragmenten, brieven, polaroidfoto’s en flarden uit scenario’s van de Russische cineast Andrei Tarkovsky. Tarkovsky creëert een uiterst filmisch universum waar dromen, herinneringen, visioenen en werkelijkheid door elkaar heen lopen.

De Zweedse filmregisseur Ingmar Bergman slaat de spijker op zijn kop door te schrijven: “Andrei Tarkovsky is for me the greatest, the man who invented a new language, true tot he nature of film as mirror of life, life as a dream.”

Ik herinner me nog goed toen ik in 1986 journalistiek studeerde in Tilburg, ik op de fiets bij een stoplicht stond te wachten een klasgenoot mij riep: ‘Jaap, weet je dat Tarkovsky is overleden.’ Het voelde als het overlijden van een goede vriend.

Nu heeft Eye het bewonderswaardige plan opgevat een grote overzichtstentoonstelling van de cinema van Tarkovsky te houden. Het eerste citaat in de expositie is direct raak . “ There is no deeper, more mysterious and more critical mystery than the mystery of our existence.” Al zijn zeven grote films zijn op grote schermen, soms in drie delen, in royale fragmenten te bekijken.

Zeven van zijn volledige films zijn te zien in Eye en zes ervan reizen door het land. De speelfilms in chronologische volgorde zijn: De jeugd van Ivan(1962), Andrei Roebljov (1966), Solaris (1972), De Spiegel (1974), Stalker(1979), Nostalghia (1983) en Het Offer (1986). Tussendoor staan vitrines met foto’s, complete scenario’s, storyboards en brieven. Opmerkelijk zijn de prachtige sfeervolle Polaroid foto’s die Tarkovsky maakte. Het zijn niet zo maar snapshots, maar stillevens met een ziel.

 * Tarkovsky op de set

Ervaren

Het is en blijft tegenstrijdig om over het filmoeuvre van Andrei Tarkovsky te schrijven, je moet zijn films echt zien en ervaren. Tarkovky’s meest autobiografische film heeft niet voor niets de titel De Spiegel. Met zijn films houdt de filmmaker zijn publiek een spiegel voor, hij geeft ons een hoogst persoonlijke en uiterst waardevolle ervaring mee en hoopt dat bij de kijker hierdoor zijn eigen dierbare herinneringen worden opgeroepen. Volgens de cineast is ‘de opdracht voor de kunstenaar niet om te overtuigen met rationele argumenten, maar met de spirituele energie waarmee hij het kunstwerk heeft geladen.’

In zijn filosofische en verhelderende boek ‘De verzegelde tijd’ zegt Tarkovsky: ‘Als ik met de toeschouwer wil communiceren, dien ik trouw aan mijzelf te blijven, zonder rekening te houden met die tachtig procent van de toeschouwers, die zich inbeelden dat een filmmaker er uitsluitend is om hen te amuseren.’ En uit dezelfde bron: ‘De praktijk heeft mij geleerd dat een film de toeschouwer pas werkelijk aangrijpt als de uiterlijke emotionele structuur van de filmbeelden is gebaseerd op het geheugen van de maker, op de overeenkomst tussen de gebruikte filmbeelden en zijn eigen ervaringen’

De beste manier om op het filmwerk van Tarkovsky te reflecteren is enkele scenes te beschrijven die een onuitwisbare indruk hebben gemaakt. Ze komen uit mijn favoriete films van hem, De Spiegel, Stalker en Nostalghia.

 * Tarkovsky in de Zone uit Stalker

Dromen

Een droom scène uit Tarkovsky’s grootvader houten huis. Uit De Spiegel. In deze meest autobiografische film vermengt Tarkovsky herinneringen, gedichten van zijn vader Arseni, met dromen en archiefbeelden en prachtige muziek van Bach, Purcell en Pergolesi.

De kleurenbeelden veranderen in zwart-wit. Er sneuvelt een ruit, we zien bladeren in een hevige storm, een houten tafel met een stuk brood, een olielamp en urnen. Een kleine jongen loopt een kamer in. Magische witte lappen in de wind, een mooi uitgelichte spiegel, jongen komt binnen met aardewerken kan. Hij zwemt in het volgende shot in een bosmeer. We zien een houten huis in prachtig licht dat in clair obscuur valt op een bloemenvaas met boeket. Er staan vele oude boeken in de vensterbank. De jongen loopt naar buiten, de wind waait door de bomen. Dan ziet hij zijn grootmoeder zitten aan een houten tafel en gaat naar haar toe.

Stalker gaat over drie mannen, een schrijver, een wetenschapper en een mysticus die op zoek zijn in een lange reis naar de Zone. Daar binnen ligt een kamer waar alle diepste wensen in vervulling gaan. Waar deze Zone voor staat is een mysterie en het is aan de toeschouwer om zijn/haar verbeeldingskracht aan te wenden.

Op een gegeven moment arriveren de personages in de Zone, waar ze een verroeste oude tank en een huilende hond aantreffen. Verder heerst er stilte. Het beeld van de film is van zwart- wit overgegaan in kleur. De schoonheid van de natuur wordt hierdoor geaccentueerd. Na een tijdje komen ze in een lange kamer met zandheuvels aan. Wat er daar gebeurt verklap ik niet, dat moet u zelf gaan zien.

Tenslotte een scène uit Nostalghia. Een ontheemde dichter, mooi gepeeld door Oleg Jankovski gaat naar de grot waar de plaatselijke zonderling Domenico (Erland Josephson) leeft met zijn herdershond. De dichter gaat naar binnen en ziet een gigantische ruimte met open spleten en ramen waar het buitenlicht plantpatronen maakt op de muur, via opwaaiende vitrages. Plotseling begint het te regenen, door alle spleten, gaten en kieren in de grote grot, sijpelt en stroomt de regen naar binnen. Het splasht op her en der staande vazen en lege flessen. Een onvergetelijk schouwspel.

* De Spiegel

Connected

De bezielde films van Tarkovsky blijven altijd in het geheugen genesteld. Zijn lange trage camerarijers, de melancholiek gebleekte beelden, zijn compromisloze poëtische visie, zijn gebruik van muziek, zorgen voor spirituele ervaringen die je in je hart en ziel raken.

Net als het volgende prachtige citaat van Andrei Tarkovsky:

‘In all my films, it seemed important to me to remind the audience to the fact that they are not alone, lost in an empty universe. But that they are connected by innumerable threads with their past and present, that through certain mystical ways, every human being realises the rapport with the world and the life of humanity.’

P.S. Tarkovski’s zoon Andrej Tarkovski jr heeft een documentaire gemaakt ‘Andrei Tarkovsky, a Cinema Prayer’ die wordt vertoond in het volgende International Documentary Film Festival Amsterdam.(20 November - 1 december.)

Jaap Mees

 Cinema of the soul, Tarkovsky.

 * Zie ook mijn interview in Londen met Layla Alexander Garrett, assistente van Tarkovsky bij Het Offer: www.free-spirits-film.eu (interviews)